Μακιαβέλι,ο σύγχρονός μας

Κατά την περίοδο που οι Ρωμαίοι είχαν κατακτήσει την Ελλάδα, ο Ρωμαίος συγκλητικός Μενένιος 'Απιος, απευθυνόμενος στον Ατίλιο Νάβιο, κυβερνήτη της Αχαίας, τον συμβουλεύει πως θα κυβερνήσει ώστε να μην υπονομευθεί η εξουσία του: "Κερδίσαμε αγαπητέ Ατίλιε όλο τον κόσμο με τις λεγεώνες μας αλλά θα μπορέσουμε να τον κρατήσουμε μονάχα με την πολιτική που θα του προσφέρουμε...." 1. Και συνεχίζει : "....'Εχουμε τη σοφία να μη θέλουμε να είμαστε δυσβάσταχτοι εκμεταλλευτές των λαών... μια τέτοια εκμετάλλευση καταντάει ζημιά ... όταν ξεπερνάει το πρεπούμενο μέτρο... όσο πιο εκτείνεται η εξουσία....τόσο η εκμετάλλευση πρέπει να γίνεται ανεπαίσθητη...."

Μαθήματα πολιτικού ρεαλισμού προς ένα νέο κυβερνήτη. Η πολιτική στην υπηρεσία της διατήρησης της εξουσίας. Τότε βέβαια η εξουσία καταχτιόταν με τις λεγεώνες, σήμερα καταχτιέται μέσω πολιτικής. Η πολιτική αποτελεί την τέχνη της άλωσης της εξουσίας και της μακροημέρευσης σ'αυτήν.

"Ποτέ ο άρχων “,συνεχίζει, “δεν πρέπει να περιφρονεί τον αρχόμενο, όσο άξιος κι αν είναι αυτός και όσο ανάξιοι οι αρχόμενοι...." Αυτήν την αντίληψη έχουν οι εξοουσιάζοντες για τους εξουσιαζόμενους, όμως δεν πρέπει να την δείχνουν. Ηθική, λοιπόν, η πολιτική όταν ψεύδεται, ανήθικη και κυνική όταν εκφράζεται χωρίς περιστροφές.

Κατά την περίοδο της Αναγέννησης, ο φοβερά ρεαλιστής ή, κατ΄άλλους, φοβερά κυνικός, Νικολό Μακιαβέλι, συμβουλεύοντας τον νεαρό ηγέτη το Λορέντζο Β΄των Μεδίκων, για τον τρόπο άσκησης της εξουσίας, διαπιστώνει πως πολιτική και ηθική δεν συνυπάρχουν. ‘Εχοντας χαμηλή εκτίμηση για τους εξουσιαζόμενους, στον περίφημο "Ηγεμόνα" ισχυρίζεται ότι: "Οι λαοί δεν έχουν σταθερά ιδανικά. Πιο εύκολα πείθονται από ένα δημαγωγό, παρά κρατάνε σταθερά τα πιστεύω τους" 2. Aν ανάγουμε τις ωμότητες εκείνης της εποχής,σε σημερινάαντιλαϊκά μέτρα και τις ευεργεσίες, σε σύγχρονεςπαροχές, μπορούμε να συνάγουμε συμπεράσματα για τη σύγχρονη εποχή: "Οταν ο Ηγέτης κάνει τις ωμότητες (βλέπε αντιλαϊκά μέτρα) στην αρχή και όλες μαζί, στη συνέχεια οι πράξεις του φαίνονται ως ευεργεσίες ( βλέπε παροχές ) ....Οι ωμότητες πρέπει να γίνονται όλες μαζί ώστε η γεύση τους να διαρκεί όσο γίνεται λιγότερο, ενώ οι ευεργεσίες πρέπει να γίνονται σταδιακά ώστε η γεύση τους να διαρκεί περισσότερο."

Συνεχίζοντας την ακτινογράφηση της εξουσίας διαπιστώνει ότι "... ο λαός λαχταράει να μην κυβερνιέται , ούτε να καταπιέζεται από τους ισχυρούς, ενώ οι ισχυροί λαχταράνε να κυβερνούν και να καταπιέζουν το λαό." Για την "κατασκευή" ηγετών αποκαλύπτει: "Όταν οι ισχυροί δουν πως δεν αντέχουν να αντιταχθούν στο λαό, σωρεύουνε κύρος σε έναν δικό τους και με τις ευλογίες του λαού τον κάνουν Ηγέτη, ώστε κάτω από τη σκιά του να κάνουν τις δουλειές τους."

Ο Νικολό Μακιαβέλι της Αναγέννησης θα μπορούσε να θεωρηθεί ως γκουρού του σύγχρονου πολιτικού μάνατζμεντ. Για το προφίλ του : "Ο Ηγέτης πρέπει να φροντίζει να θεωρείται φιλεύσπλαγχνος κι όχι σκληρός." Θα πρέπει όμως "....να αδιαφορεί αν τον πουν σκληρό στην περίπτωση που κρίνει τη σκληρότητα απαραίτητη …" Διότι: " οι άνθρωποι βλάπτουν ευκολότερα κάποιον που τους είναι αγαπητός από κάποιον που τους προκαλεί το φόβο." Άν τα παραπάνω παραπέμπουν σε σύγχρονες "ισχυρές προσωπικότητες" ή εθνάρχες, τότε η Αναγέννηση του Μακιαβέλι απέχει μόλις μια ανάσα από την σύγχρονη πολιτική αρένα.

Πρέπει όμως ο ηγέτης να τηρεί όσα υπόσχεται; "....Η πείρα έχει δείξει ότι οι πραγματικά φωτισμένοι Ηγέτες επέδειξαν ευελιξία στον τρόπο εφαρμογής των αποφάσεών τους ..." Διότι "δεν έχει νόημα να τηρεί ο Ηγέτης τις αποφάσεις του όταν εξέλιπαν οι λόγοι που τον έκαναν να τις πάρει". Και σύμφωνα με την "ηθική" της εξουσίας "η συνταγή να αλλάζει ο Ηγέτης τις αποφάσεις του ανάλογα με το συμφέρον του θα ήταν ανήθικη αν ήταν ηθικοί και οι άλλοι άνθρωποι." Αυτές είναι οι απόψεις του ηγέτη για την "ηθική" της εξουσίας και για την ηθική των λαών, διότι "επειδή οι περισσότεροι δεν είναι ηθικοί, γι' αυτό θα πρέπει ο Ηγέτης να προσαρμοσθεί". Ο ηγέτης θα πρέπει "....να ξέρει να καλύπτει τις εκάστοτε προθέσεις του και να μην είναι εμφανές πότε είναι λιοντάρι και πότε είναι αλεπού. Να ξέρει πως πάντα θα υπάρχουν άνθρωποι πρόθυμοι να παίξουν το ρόλο του θύματος και στις δύο περιπτώσεις." Θύματα, χειροκροτητές της εξουσίας, υπάρχουν πάντα κι αυτό το ξέρουν καλά οι άνθρωποι της εξουσίας. Διότι "οι περισσότεροι άνθρωποι βλέπουν τι φαίνεσαι, ενώ λίγοι νοιώθουν τι στην πραγματικότητα είσαι....Η μάζα πάντα μαγεύεται από τα φαινόμενα...."

‘Οταν υπάρχει δυσαρέσκεια στο λαό και φόβος αντιδράσεων, ο σωστός ηγέτης "πρέπει να ξέρει πότε είναι η κατάλληλη στιγμή για να κρατά τους διοικούμενούς του απασχολημένους με γιορτές και θεάματα." Γιορτές και θεάματα στην υπηρεσία της λαϊκής αποχαύνωσης. Η κουλτούρα στη υπηρεσία της εξουσίας. Στη σύγχρονη όμως εποχή του ορθολογισμού και της επιστήμης η εξουσία επιχειρεί να οικειοποιθεί και την επιστήμη. 'Αν στο παρελθόν οι επιστήμονες δημιουργούσαν ως άτομα, στη σύγχρονη εποχή χρειάζονται πολυδάπανους εξοπλισμούς. Αυτοί διασφαλίζονται μόνο με κυβερνητική υποστήριξη ή από ισχυρούς οικονομικούς οργανισμούς. Τότε ο επιστήμονας, κατά τον Ράσσελ, "παύει να είναι ανεξάρτητος εργαζόμενος και καταλήγει να είναι ουσιαστικά ένα τμήμα κι ένα μόριο κάποιου μεγάλου οργανισμού" 3. Η εξουσία, λοιπόν, επιχειρεί να οικειοποιηθεί και την επιστήμη σε ένα μέλλον ξένο προς τις ανάγκες του ανθρώπου.

Μέσα σ'αυτό το ζοφερό σκηνικό ο συνειδητοποιημένος πολίτης βιώνει την κόλαση του "κεκλεισμένων των θυρών" του Σαρτρ, βιώνει το σκηνικό του "1984" του Όργουελ, βιώνει τον απόλυτο έλεγχο. Άν ενσωματωθεί, επιβιώνει αλλά αλλοτροιώνεται. Άν αντιδράσει, καταστέλλεται. "Για την ελευθερία", λέει ο Καμύ, "δεν μπορώ να έχω παρά την αντίληψη που έχουν γι'αυτήν οι φυλακισμένοι ή ο σύγχρονος πολίτης μέσα στο κράτος. Η μόνη που ξέρω είναι η πνευματική ελευθερία και η ελευθερία δράσης"4. Ιδού, λοιπόν, η προοπτική, κατά τον Καμύ: "Συνείδηση κι επανάσταση..."

Στο σουρεαλιστικό σκηνικό που διαμορφώνει η εξουσία, μοναδικό φως αποτελεί το ανθρώπινο πνεύμα. "Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν", η θεωρία της Σχετικότητας, "Το χρονικό του χρόνου", ένας Πικάσο, ένας Αϊνστάιν, ένας Χώκινγκ, ένας επιστήμονας, ένας καλλιτέχνης, μοναδικός αντίλογος απέναντι στο σουρεαλιστικό τοπίο της εξουσίας.

Σ η μ ε ι ω σ ε ι ς

1. "Οξυρρύγχειοι πάπυροι". Μτφρ Κων/νου Τσάτσου, από το περιοδικό "Νέα Εστία", τεύχ. 655, 1.1.1954.

2. "Ο Ηγεμόνας". Νικολό Μακιαβέλι 1513. Απόδοση Διον. Βίτσος, εκδ. Περίπλους, Αθήνα 2003.

3. "Η εξουσία και το άτομο" . Μπέρτραντ Ράσσελ 1949. Μτφρ. Πάνου Καλογεράτου, εκδ. Ζαχαρόπουλου,

Αθήνα 1975.

4."Ο μύθος του Σίσσυφου". Αλμπέρ Καμύ. Μτφρ.Βαγγέλη Χατζηδημητρίου, εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα

1973

Δημήτρης Σκαραγκάς

Ψυχίατρος