Για το μπλόκο της Καλαμαριάς

Ένα ντοκιμαντέρ για το «μπλόκο της Καλαμαριάς»

Οι κινηματογραφιστές Μιχάλης Αγραφιώτης και Γιάννης Αγγελάκης της fractal.productions, ετοιμάζουν μια ταινία- ντοκιμαντέρ με θέμα το ‘μπλόκο’ της Καλαμαριάς από το γερμανικό στρατό και την ομάδα του συνεργάτη τους Δάγκουλα τον Αύγουστο του 1944. Με αφορμή αυτό το ντοκιμαντέρ, αλλά και την επερχόμενη επέτειο, ας ιστορήσουμε τα γεγονότα του ’44 που μοιάζουν με κινηματογραφικό σενάριο.

Η Καλαμαριά ήταν από την αρχή της δημοκρατική. Οι πρόσφυγες από τον Πόντο και τη Μικρά Ασία που μετοίκησαν σ’ αυτή την περιοχή τη δεκαετία του ’20 ήταν στην πλειοψηφία τους προοδευτικοί άνθρωποι και αμέσως συντάχθηκαν με τους βενιζελικούς ή τους κομμουνιστές. Πολλοί Πόντιοι είχαν έρθει από την Τραπεζούντα και άλλα αστικά κέντρα του Πόντου, όπου οι Τέχνες και τα Γράμματα, αλλά και οι ιδέες της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας, είχαν γνωρίσει μεγάλη ακμή τα προηγούμενα χρόνια. Αυτοί οι εργατικοί και καλλιεργημένοι άνθρωποι ανέλαβαν να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους στη νέα τους πατρίδα.

Στην Κατοχή πολλοί Καλαμαριώτες οργανώνονται στο ΕΑΜ, την ΕΠΟΝ, τον ΕΛΑΣ. Στην Καλαμαριά η Εθνική Αντίσταση είχε ένα σκληρό πυρήνα, πολύ επικίνδυνο για τους κατακτητές. Το ’44 ο πυρήνας αυτός δέχτηκε ένα χτύπημα.

Τα ξημερώματα της 13^ης Αυγούστου του ’44, στις 4 τα χαράματα, Γερμανοί στρατιώτες περικυκλώνουν τις συνοικίες Κουρί, Κατιρλί, Αρετσού και Δέρκων της Καλαμαριάς. Στην περιοχή αυτή εισβάλει το τάγμα του Δάγκουλα. Μπαίνουν στα σπίτια, κάνουν πλιάτσικο και σκοτώνουν αγωνιστές της Αντίστασης έχοντας μια λίστα με ονόματα υπόπτων. Έγινε μακελειό.

Οι «Δαγκουλαίοι» ήταν γνωστοί στην κατοχική Θεσσαλονίκη. Η καταγωγή του Δάγκουλα ήταν από τα Γρεβενά. Πριν τη Κατοχή ήταν αυτοκινητιστής και επισκεπτόταν συχνά την πόλη μας. Υπάρχει μια μαρτυρία για ένα συμβάν με τον Δάγκουλα σε μια από τις επισκέψεις του στη Θεσσαλονίκη πριν τον πόλεμο που τον παρουσιάζει ως «τραμπούκο». Ο Δάγκουλας που ήταν γεροδεμένος αφαιρεί με το έτσι-θέλω τα λάστιχα από το αμάξι ενός συναδέλφου του. Στις διαμαρτυρίες του τελευταίου ο Δαγκουλας απαντά κοφτά: «Τα λάστιχα σου είναι εγγλέζικα και είναι ακριβά».

Στην κατοχή εντάσσεται στον ΕΛΑΣ. Για λόγους που δεν μας είναι γνωστοί, ή δεν έχουν τεκμηριωθεί, συλλαμβάνεται από τους συναγωνιστές του και φυλακίζεται. Αποδρά από τις φυλακές των ανταρτών και φτάνει στη Θεσσαλονίκη στις αρχές του ‘43. Εκεί έρχεται σε επαφή με το γερμανικό στρατό κατοχής και μπαίνει στην υπηρεσία του. Οι Γερμανοί τον βοηθούν να οργανώσει τάγμα δικό του. Οι «Δαγκουλαίοι» φορούσαν γκρι στολές και έφεραν μαύρο περιβραχιόνιο με λευκή νεκροκεφαλή. Συντάχθηκαν με την ομάδα του Πούλου, ενός άλλου στενού συνεργάτη των Γερμανών. Γρήγορα έγιναν ο φόβος όχι μόνο των αντιστασιακών, αλλά και του απλού λαού, καθώς ο Δάγκουλας στρατολογούσε από τον υπόκοσμο ανθρώπους αμφίβολης ηθικής. Το τάγμα του αριθμούσε γύρω στους 100 οπλισμένους. Η δραστηριότητά που ανέλαβαν ήταν να κυνηγούν – και να δολοφονούν ακόμη- αντιστασιακούς, να πλιατσικολογούν και να τρομοκρατούν πολίτες στις συνοικίες.

Τρεις μήνες πριν από το «μπλόκο», τον Μάιο του ‘44, άντρες της Οργάνωσης Προστασίας Λαϊκού Αγώνα (ανήκε στον ΕΛΑΣ), σκοτώνουν στην Καλαμαριά τον Ιωάννη Βελισσαρίδη, μέλος της ομάδας ταγματασφαλιτών του Πούλου. Η Καλαμαριά που είχε ήδη χαρακτηριστεί σαν «άντρο των ανταρτών» ή «μικρή Μόσχα», γίνεται τώρα το κόκκινο πανί για τις αντιδραστικές ομάδες της πόλης. Ο κατοχικός στρατός και οι συνεργάτες του ζητούν αντίποινα. Λίγο αργότερα, τον Ιούλιο του ’44 η ομάδα του Δάγκουλα περικυκλώνει τον συνοικισμό Κτηνοτροφικά και συλλαμβάνει υπόπτους για αντιστασιακή δράση. Ο τότε Δήμαρχος της Καλαμαριάς, Δημήτριος Παυλίδης, καταφέρνει να κατευνάσει τα πνεύματα και από τις δυο πλευρές και οι αψιμαχίες σταματούν.

Στις 12 Αυγούστου όμως, η ΟΠΛΑ στήνει ενέδρα και δολοφονεί εκ νέου έναν ταγματασφαλίτη στην Καλαμαριά. Είναι ο Βλαχόπουλος, ο οποίος σύμφωνα με την ΟΠΛΑ συμμετείχε στα γεγονότα του Ιουλίου στο συνοικισμό Κτηνοτροφικά. Ο Βλαχόπουλος ανήκε στους «Δαγκουλαίους» και ο Δάγκουλας λυσσά.

Την επόμενη μέρα, τα χαράματα, Γερμανοί στρατιώτες περικυκλώνουν τις τέσσερις συνοικίες της Καλαμαριάς και μέσα στο ‘μπλόκο’ εισβάλλει ο Δάγκουλας με τους άντρες του μανιασμένοι. Οι κατακτητές είχαν αυτή την τακτική. Ωθούσαν δουλοπρεπείς και επίδοξους Εφιάλτες Έλληνες να κάνουν τη «βρώμικη» δουλειά στους συμπατριώτες τους και να επιδίδονται σε φρικαλεότητες. Έτσι το μίσος του λαού να διοχετεύεται σ’ αυτούς κι όχι στους ίδιους τους κατακτητές.

Τη μέρα εκείνη οι «Δαγκουλαίοι» ενήργησαν βάσει λίστας προγραφών. Μπουκάρανε οργανωμένοι. Αναζήτησαν ανθρώπους για τους οποίους είχαν πληροφορίες για αντιστασιακή δράση. Η τρομοκρατία ήταν άνευ προηγουμένου. Έκαναν έρευνες στα σπίτια και δεν παρέλειπαν να αρπάζουν ό, τι αντικείμενο αξίας έβρισκαν σ’ εκείνα τα φτωχόσπιτα της Καλαμαριάς του ‘44. Μέχρι το μεσημέρι έντεκα Καλαμαριώτες δολοφονήθηκαν, μεταξύ αυτών και μια γυναίκα. Η κάθε μια από τις δολοφονίες είναι και ένα παράδειγμα παραληρηματικής απανθρωπιάς. Εκτός από τους έντεκα μέσα στο μακελειό έπεσαν νεκροί και οι αδερφοί Τιτόπουλοι. Τα αδέρφια αυτά βρέθηκαν τυχαία εκείνη τη μέρα στην Καλαμαριά, όμως είχαν προηγούμενα με έναν από τους ανθρώπους του Δάγκουλα.

Δήμαρχος της Καλαμαριάς τότε ήταν ο Δημήτριος Παυλίδης. Ο Παυλίδης δεν ήταν εκλεγμένος. Είχε διοριστεί από τους Γερμανούς το ’42, όταν η Καλαμαριά έγινε ανεξάρτητος Δήμος. Μέχρι τότε ανήκε στο Νέο Ρύσιο. Είχε γεννηθεί στον Πόντο και ήταν εμπορικός αντιπρόσωπος στο επάγγελμα. Οι μαρτυρίες λένε για έναν πράο και πονόψυχο άνθρωπο. Γράφτηκε ότι ήταν «ευτύχημα» για την Καλαμαριά που είχε τέτοιο δήμαρχο στα δύσκολα αυτά χρόνια. Αν και είχε στενές σχέσεις με τους κατακτητές και του είχαν εμπιστευτεί ολόκληρο Δήμο, μερικοί τον χαρακτηρίζουν μάλιστα «άνθρωπο τους», σε όλη του τη θητεία προσπάθησε να υπερασπιστεί το λαό της Καλαμαριάς.

Εκείνη τη μέρα ο Παυλίδης βρισκόταν στο κέντρο της Θεσσαλονίκης για υποθέσεις του. Κατά τη διάρκεια της μέρας πληροφορείται για τις σφαγές στο Δήμο του. Φεύγει εσπευσμένα για την Καλαμαριά.

Η αντίδρασή του ήταν άμεση και διφορούμενη. Στην αυλή του κτηρίου του σχολείου που σήμερα στεγάζεται το Δημαρχείο, βάζει σούβλες με αρνιά και κρέατα και ανοίγει κρασιά. Καλεί τον Δάγκουλα και το «στρατό» του και τους κερνά. Οι σφαγείς τρώνε και μεθούν. Ολόκληρο το δημοτικό συμβούλιο παρακάθεται σε κείνο το τραπέζωμα, μάλιστα ο Γενικός Γραμματέας του Δήμου εκτελεί χρέη… μάγειρα! Το κρασί ρέει άφθονο και οι Δαγκουλαίοι σταματούν τις βιαιοπραγίες. Λίγο αργότερα, οι ταγματασφαλίτες ζαλισμένοι από το κρασί, αποχωρούν από την Καλαμαριά τραγουδώντας «τα ρόδα , τα τριαντάφυλλα, της άνοιξης τα κάλλη». Η λίστα προγραφών που κρατούσαν είχε τριάντα ονόματα. Οι νεκροί που άφηναν πίσω ήταν μόλις έντεκα.

Γι’ αυτή του την πράξη ο Παυλίδης αργότερα κατηγορήθηκε. Είπαν ότι ταΐζε και πότιζε τους φονιάδες, ενώ αυτοί μακέλευαν. Μάλιστα ο λογαριασμός του φαγοποτιού χρεώθηκε στο Δήμο (σώζεται η απόφαση της δαπάνης 3,5 δις δραχμών). Άλλοι στήριξαν το Δήμαρχο, πεπεισμένοι για τα ανθρώπινα του κίνητρα. Τον αποκάλεσαν μάλιστα και «Οδυσσέα» για τον τρόπο που μηχανεύτηκε για να σώσει τους συντοπίτες του.

Το γεγονός είναι ότι με το μεγάλο φαγοπότι μπροστά στο τότε σχολείο το φονικό σταμάτησε και οι σφαγείς ημέρεψαν. Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε έγκυρα τι ειπώθηκε σε κείνο «γιορτινό» τραπέζι ανάμεσα στο Δάγκουλα και τον Παυλίδη.

Τον Νοέμβριο του ίδιου έτους ο Παυλίδης οδηγήθηκε στο λαϊκό δικαστήριο του Χορτιάτη από τους αντάρτες. Εκτός από τις σχέσεις του με τους Γερμανούς και την επιλογή του για τη θέση του δημάρχου, η κύρια κατηγορία ήταν η στάση του στα γεγονότα του Αυγούστου. Στην απολογία του υποστήριξε ότι έπραξε έτσι για να σταματήσει το μακελειό. Είπε ότι ήταν ένα τέχνασμα για να τους ημερέψει. Το λαϊκό δικαστήριο αθώωσε τον Παυλίδη από όλες τις κατηγορίες.

Οι αντάρτες δεν πρόλαβαν να δικάσουν τον Δάγκουλα. Τον ίδιο μήνα που γινόταν η δίκη του Παυλίδη, πέθανε. Είχε τραυματιστεί στη μάχη του Κιλκίς και άφησε την τελευταία του πνοή στο δημοτικό νοσοκομείο της Θεσσαλονίκης. Έτσι, και με την απελευθέρωση, το νοσηρό τάγμα των Δαγκουλαίων πέρασε στις μαύρες σελίδες της ιστορίας.

Το ντοκιμαντέρ ασχολείται με τα αληθινά κίνητρα του Παυλίδη για την πράξη του τη μέρα εκείνη του μπλόκου. Ένα γεγονός που συνέβει λίγο καιρό πριν το ‘μπλόκο’ γέρνει την πλάστιγγα υπέρ του Παυλίδη. Ταγματασφαλίτες σκοτώνουν τον αδερφό του στην Αγίου Δημητρίου, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης. Ο λόγος μας είναι άγνωστος. Είναι όμως ένα γεγονός που μπορεί να στηρίξει την υπόθεση ότι ο Παυλίδης από συνεργάτης των Γερμανών και ανεκτικός στην τρομοκρατία των ταγματασφαλιτών, απογοητεύεται και γίνεται εχθρικός και παίρνει θέση.

Το γλέντι που έστησε ο Παυλίδης για τους ‘Δαγκουλαίους’ συνιστά την κορύφωση της ιστορίας για τους κινηματογραφιστές. Το σενάριο προβλέπει την μυθοπλαστική απόδοση ολόκληρης της σκηνής μπροστά στο τότε σχολείο, μετά από την παράθεση συνεντεύξεων, αρχειακού υλικού και μαρτυριών, ώστε το συμβάν να παρουσιαστεί κατά το δυνατόν πιο πιστά στην πραγματικότητα.

Όσοι γνωρίζουν και έχουν πληροφορίες για τα γεγονότα του καλοκαιριού του ’44 και τους βασικούς συντελεστές, παρακαλούνται να επικοινωνήσουν με την εταιρία παραγωγής fractal.productions ή με την διεύθυνση της ‘Διεξόδου’.

Μιχάλης Αγραφιώτης